11 marca Dzień Sołtysa

Energiczny, pomysłowy, lubiany przez ludzi, potrafiący współpracować z ludźmi i potrafiący motywować do działania. Sołtys, po części urzędnik, przede wszystkim społecznik, nazywany niekiedy żartobliwie przez innych wiejskim szeryfem, „swój człowiek”, wywodzący się spośród mieszkańców swojej wsi, będący najbliżej swoich sąsiadów, znający ich problemy i potrzeby. Podobno wie o wszystkim co dzieje się na wsi.

11 marca obchodzony jest Dzień Sołtysa, przy tej okazji warto dowiedzieć się kim tak naprawdę jest Sołtys i jak ta funkcja ulegała przemianom na przestrzeni wieków.

Pewnie dla niektórych może to być sporym zaskoczeniem, ale instytucja Sołtysa istnieje w Polsce od XII w.

„Sołtysi są jedną z najstarszych, jeśli w ogóle nie najstarszą instytucją państwa polskiego od XIII po XXI w. Przetrwali Piastów, Jagiellonów, państwo Krzyżackie, Andegawenów, Wazów, Królów elekcyjnych, państwo rozbiorowe i PRL” (Zygmunt Zell)

„W literaturze pojawiły się dwa odmienne stanowiska określające rolę i miejsce średniowiecznego Sołtysa. Pierwsze z nich ukazywało go jako przedstawiciela wsi reprezentującego ją w negocjacjach i konfliktach z panem. Drugi pogląd głosił, że urząd Sołtysa był częścią składową ówczesnego feudalnego porządku społecznego, który drogą przywilejów umożliwiał czerpanie korzyści kosztem chłopów” (Joanna Radziewicz – „Rola Sołtysa na przestrzeni wieków”)

W czasach średniowiecza Sołtys tworzył sąd wiejski, który rozstrzygał m.in. spory pomiędzy chłopami. Uchodził za osobę majętną, zyski z uprawy ziemi były wolne od daniny na rzecz pana, przysługiwało mu również część pobieranego czynszu oraz część kar pieniężnych. Wolność osobista Sołtysa nie była ograniczona. Ponieważ w owym czasie osoby piastujące funkcje Sołtysa uchodziły za osoby zamożne, z czasem wzrósł ich status społeczny, pojawiła się nawet wizja aby stworzyli wyodrębniony stan feudalny – nigdy jednak do tego nie doszło. Dobrostanem Sołtysów wkrótce zainteresowało się mieszczaństwo i drobna szlachta, która zaczęła wykupywać sołectwa, czasem w drodze przymusu. W XVI w. większość sołectw była już w posiadaniu szlachty, a pozycja Sołtysa zepchnięta została do roli nadzorcy pańszczyźnianego.

W czasach rozbiorów pozycja Sołtysa była mocno zróżnicowana w zależności od zaborcy. W Autonomii Galicyjskiej wsią kierował Sołtys i ławnicy, których wybierał dziedzic lub w późniejszym okresie właściciele gruntów lub rzemieślnicy wiejscy. Wybór zatwierdzał landrat (odpowiednik dzisiejszego starosty). Rola Sołtysa polegała na ogłaszaniu ustaw i rozporządzeń władz, dbaniu o bezpieczeństwo, zdrowie, nadzór nad szkołami, ochronkami dla sierot i osób chorych i upośledzonych umysłowo. Sołtysi brali też udział w wyborach do pruskiego parlamentu.

Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji na wniosek Komisji Wojewódzkiej wybierała Sołtysa na ziemiach Królestwa Polskiego. Warunkiem koniecznym do sprawowania tej funkcji było posiadanie majątku, a nawet części wsi. Jego rola sprowadzała się głównie do wykonywania poleceń władz nadrzędnych oraz m.in. na dbaniu o porządek, prowadzeniu ewidencji ludności, odstawianiu rekrutów do wojska.

Na terenie Księstwa Warszawskiego władzę administracyjną pełnił wójt, natomiast Sołtys był jego zastępcą.

Po Odzyskaniu przez Polskę Niepodległości powstawały zaczątki administracji publicznej. Funkcja Sołtysa zachowała się, ale podobnie jak podczas zaborów różne były jego zadania i znaczenie w lokalnej społeczności w zależności od regionu. Dopiero wprowadzona w 1933 r. ustawa scaleniowa, dała początek Polskiemu samorządowi i zastąpiła wrogą administrację zaborców. Samorząd był hierarchiczny. Gmina podlegała powiatowi. KandydaturaSołtysa musiała zostać zatwierdzona przez starostę powiatowego.    

W latach 1954–1972 Sołtys był pośrednikiem między mieszkańcami wsi a gromadzką radą narodową, po 1973 między mieszkańcami a gminną radą narodową oraz naczelnikiem gminy.

Przeprowadzona w 1990 r. reforma samorządowa dotknęła również Sołtysów. Zgodnie z zapisami ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Sołtys jest obecnie organem wykonawczym sołectwa (jednostki pomocniczej gminy).

Sołtys wybierany jest raz na 5 lat (przed zmianą przepisów kadencja Sołtysa trwała 4 lata) spośród mieszkańców danego sołectwa – uprawnionych do głosowania - przez zebranie wiejskie. Działalność Sołtysa wspierana jest przez Radę Sołecką, która pełni funkcje doradczą i opiniodawczą.

Dziś Sołtys to osoba uniwersalna, mówi się że to człowiek orkiestra. Jego rola to nie tylko zbieranie podatków i przekazywanie kurend. Sołtys pełni rolę lidera swojej miejscowości. Pełni funkcję łącznika między gminą a mieszkańcami. Jest organizatorem, życia kulturalnego i gospodarczego. Sprawuje funkcję administratora, pilnującego, aby ustawy, rozporządzenia, zarządzenia i uchwały organów gminy, powiatu, województwa były znane w sołectwie i wykonywane.

Choć na przestrzeni stuleci jego rola ulegała różnym przemianom, to wart podkreślenia jest fakt, że Sołtysi zawsze byli blisko swoich mieszkańców. Ta swoista synergia nie jest przypadkowa, wśród Sołtysów modne jest stwierdzenie, że „Sołtys tyle może ile mu wieś pomoże”. Trudno nie zgodzić się z tą sentencją. Bez wsparcia i zaangażowania mieszkańców, „Sołtysowe pomysły” pozostaną jedynie marzeniami.    

Z okazji Dnia Sołtysa, wszystkim Sołtysom oraz członkom rad sołeckich z terenu gminy Malanów pragniemy serdecznie podziękować za trud oraz zaangażowanie w codziennej pracy na rzecz lokalnej społeczności, jednocześnie składamy najserdeczniejsze życzenia dobrego zdrowia, pomyślności oraz sukcesów w dalszej sołeckiej działalności.

Artykuł opracowany na podstawie:

„Rola Sołtysa na przestrzeni wieków” - Joanna Radziewicz – (www.rme.cbr.net.pl/index.php/kultura-i-tradycje-ludowe/1166-rola-soltysa-na-przestrzeni-wiekow)

DM